WSTĘP
do LEKSYKONU SYMBOLI
Język, jakim się posługujemy, funkcjonuje jako wielki zbiór pojęć, których używamy, gdy chcemy przekazać swe myśli. Podobnie jak każdy język, tak i język symboli żyje dzięki napięciu między tym, co wyraża, a tym, do czego się to odnosi. Jednakże, podczas gdy słowa są jedynie swego rodzaju dźwiękowymi abstrakcjami, przyporządkowanymi umownie pewnym przedmiotom (lub czynnościom), które mamy na myśli, to symbol wiąże możliwie najściślej to, co wyraża, z tym, do czego się odnosi. Czasami – przede wszystkim w mityczno-magicznym widzeniu świata – więź tę odczuwa się tak ściśle, że jest równoznaczna tożsamości. Toteż szereg wyobrażeń, przez nas wciąż odczuwanych jedynie w kategorii symboli, pierwotnie rozumiano i odczuwano jako bezpośrednie manifestacje różnych (np. trudno dostępnych) aspektów rzeczywistości – i tak Słońce nie było symbolem boskiej światłości, lecz samo było żyjącym bóstwem, wąż nie był symbolem zła, lecz był wcielonym złem, czerwień zaś nie była tylko symbolem życia, lecz była samą siłą życia. Dlatego też współcześnie, badając te zjawiska, rzadko można wyraźnie wytyczyć granice między wyobrażeniami mitycznymi, czy magicznymi a myśleniem symbolicznym.
Cechą charakterystyczną symbolu jako nosiciela znaczenia jest jego wyraźna wieloznaczność, która – jak się często zdarza – może iść na tyle daleko, że wręcz przeciwstawne znaczenia bywają wyrażane przez jeden symbol. Podczas gdy wieloznaczność wypowiadanych lub pisanych pojęć językowych możemy złagodzić przez przydanie dalszych pojęć lub poprzez umiejętne kształtowanie porządku zdania (a nawet jego melodię), to wieloznaczność (lub jednoznaczność – zależnie od intencji) symbolu możemy za każdym razem osiągnąć w dalece niezadowalającej mierze – pełnia wymowy symbolicznego obrazu pozostaje ostatecznie niewyrażalna, zastrzeżona wewnętrznemu oglądowi – całkowicie indywidualnej interpretacji.
Z obu wspomnianymi trudnościami spotyka się każdy, kto podejmuje trud badania i opisu, prób definiowania znaczeń symboli. W niniejszym tomiku stanął ponadto w szczególny sposób problemem wyboru, jako że podejmując próbę podania na małej przestrzeni informacji o symbolach z licznych kręgów kulturowych, przytaczamy tu przede wszystkim takie symbole, których współcześni mieszkańcy naszego obszaru kulturowego są jeszcze świadomi, lub którym są bliskie. Pojęcie symbolu rozumiemy przy tym dosyć szeroko, jakkolwiek alegoriami i znakami z braku miejsca właściwie nie mogliśmy się zająć. Uwzględniliśmy przede wszystkim starożytne wyobrażenia symboliczne, które u różnych ludów, często przez całe tysiąclecia, były żywe lub nawet obecnie takie pozostają (dlatego z reguły jako źródło podajemy nie starożytne Chiny, czy starożytny Egipt, lecz Chiny czy Egipt). Przywołujemy też niekiedy przypominające symbole wyobrażenia obrazowe, które żyją w naszej świadomości – np. w postaci zwrotów bądź wyrażeń mowy potocznej; uwzględniliśmy również rozmaite przesądne spekulacje, które często zasadzają się na myśleniu symbolicznym. Sporo miejsca przeznaczamy na bliskie myśleniu mitycznemu obrazowe interpretacje świata (np. kosmogoniczne lub alchemiczne). W mniejszej mierze zajmujemy się natomiast postaciami mitologicznymi, jak np. bogami czy herosami, z wyjątkiem różnych potworów lub zwierzęco-ludzkich stworów antyku (np. centaury, syreny, fauny), które w naszym dzisiejszym języku często odgrywają rolę przypominających symbole obrazów. Grupy, czy systemy symboli takich, jak symbole prawne, seksualne, czy maryjne, ze względu na ogrom zawartego w nich materiału, poza kilkoma wyjątkami nie znalazły w Leksykonie miejsca. Natomiast umieściliśmy pewną ilość haseł, które nie będąc właściwymi symbolami, poszerzyć mogą nasze widzenie i rozumienie symboli, ich relacje, funkcjonowanie, mechanizmy oddziaływań. Psychoanalityczne interpretacje symboliczne zostały rozmyślnie przytoczone wówczas, gdy w wyjątkowy sposób wiązały się z myśleniem psychologicznym – z zasadniczych względów, każda interpretacja symboliczna ma również wykładnię psychoanalityczną. Przykładowe określenia omawianych symboli w językach starożytnych mają za cel stworzenie poszerzonego kontekstu kulturowego, który dopomaga – naszym zdaniem – w rekonstrukcji sensu (largo) symbolu.
W niniejszym podręcznym leksykonie Czytelnik znajdzie w formie przykładów przegląd bogactwa typów ludzkiego myślenia symbolicznego i zarazem pobudkę do własnych dalszych poszukiwań. Niechaj ta książka służy nie tylko przyswojeniu wiedzy o funkcjonujących symbolach i systemach symbolicznych, języku, a więc komunikacji (pomiędzy ludźmi, ale i wewnątrz każdego z nas), ale pobudza wyobraźnię, moc twórczą do nawiązania indywidualnej więzi ze światem symboli, jako sieci węzłów rekonstruujących świat, niech przyczynia się, byśmy my, którzy czasem aż nazbyt łatwo zbywamy symbole jako mętne wytwory myślenia przedpojęciowego – nie tylko bardziej świadomie przyjmowali strumień obrazów, płynących ku nam dostępnymi kanałami przekazu, ale podjęli wysiłek odbudowy zanikającego w naszej kulturze twórczego myślenia obrazowego. Jakkolwiek bowiem symbol ustępuje precyzją abstrakcyjnemu słowu, to nie ulega wątpliwości, że poprzez okno symbolu możemy uzyskać dostęp do bardziej złożonej i pełniejszej rzeczywistości. Może pozwoli odpowiedzieć kiedyś na pytanie: Skąd przychodzimy, kim jesteśmy, dokąd idziemy?
